Edward Stachura – ”Cała Jaskrawość”

Dwójka włóczęgów – narrator Edmund Szerucki i jego kolega Witek – podejmuje pracę przy oczyszczaniu dna stawu w uzdrowisku. Zatrzymali się na ten okres u Potęgowej – samotnie mieszkającej staruszki, której w zamian za dach nad głowa pomagają w drobnych pracach domowych. Przeżyją tam (jak zresztą wszędzie) największą możliwą przygodę – codzienność.

Fabuła pozbawiona jest jako takiej afery – Edmund i Witek poza odmulaniem stawu spacerują po mieście i okolicach, gawędzą z gospodynią i przypadkowo spotykanymi ludźmi, oraz wspominają drobne epizody ze swej przeszłości. Czytelnicy spragnieni wartkiej akcji będą lekturą powieści srodze zawiedzeni. Tych, którzy poszukują w literaturze wyższych wartości i uniesień estetycznych, czeka za to nie lada uczta.

Tym, co pozwala bohaterom Całej jaskrawości należycie doceniać piękno życia i wagę chwili, jest świadomość przemijania i nieuchronności śmierci. Nieustannie czują na swoich karkach zimny oddech tej ostatniej – oddech życiodajny, bo przypominający o tym, że nie zostało im wiele czasu (życie jest tak piękne, że czasu zawsze jest za mało), a żaden z nich nie zna dnia ani godziny. Napięcie, które im towarzyszy, jest przytłaczające, ale mimo wszystko jest to według nich uczciwa cena za życie w niewymownym (bądź ledwie wymownym) natchnieniu, i płacą ją z dumnie podniesioną głową – nawet, jeśli z braku sił przychodzi im iść przez życie na klęczkach czy na czworaka.

Stachura nie gloryfikuje jednak w Całej jaskrawości śmierci, wręcz przeciwnie – uważa ją za cmentarną łasicę, lubieżną kusicielkę. Uznaje po prostu konieczność jej istnienia dla osiągnięcia czegoś, co można by nazwać zbawieniem doczesnym. Człowiek, gdyby nie był gnany świadomością nieuchronnego końca, nie mógłby żyć prawdziwie, nieskończoność życia doprowadziłaby bowiem do jego dewaluacji. W planie Stachurowego zbawienia doczesnego śmierć jest tak samo nieatrakcyjna i konieczna, jak diabeł w Bożym planie zbawienia.

Powieść przesyca pochwała wolności, prostoty praktycznej strony życia, indywidualizmu, samotności i wartości duchowych. Bohaterowie prozy wyrzekają się wszystkiego, co mogłoby krępować ich swobodę (fizyczną i mentalną), rozpraszać ich skupienie. Każdym swoim oddechem, krokiem, uderzeniem serca udzielają nieustającej odpowiedzi na pytanie, czy należy być, czy mieć, zawsze wybierając to pierwsze. Są więc Edmund i Witek buntownikami i do buntu (buntu najłagodniejszego z możliwych) swymi poczynaniami inspirują. Nie jest jednak prawdą, jakoby twórczość Stachury skierowana była tylko do poszukujących swej życiowej ścieżki młodych i gniewnych wrażliwców. Czytałem tę książkę już trzykrotnie, na różnych etapach swojego życia, i zawsze smakuje mi tak samo dobrze.

By móc w pełni delektować się walorami tej jedynej w swoim rodzaju prozy, trzeba wyciszenia. Pełno w niej bardzo długich, wielokrotnie złożonych zdań, powtórzeń, wysmakowanych metafor i aforystyki. Oczywiście, jak zwykle w przypadku Stachury, zdarza mu się popaść w naiwną rzewność, nadmierną egzaltację, banał i grafomanię. Nie są to na szczęście przypadki częste, choć niestety rzutują trochę na ogólny poziom książki. Dodać jednak należy, że nawet te słabsze literacko fragmenty ujmują niezwykłą szczerością i dobrodusznością.

Cała jaskrawość odczarowuje zwyczajność z przyzwyczajenia, które zwykliśmy względem niej żywić, ukazuje piękno spraw pozornie błahych oraz rozciągające się za nimi niebywałe tropy i horyzonty, z których niemal wszystkie prowadzą prosto do istoty rzeczy. Lektura tej powieści pozwala ocknąć się do życia, otwiera oczy i uszy, cuci. Choć jej akcja dzieje się jesienią, żadna z książek, jakie przeczytałem, nie mogłaby wpasować się treścią lepiej w klimat wiosny – pory odrodzenia.

Ocena: 9/10 (wybitna).

***

Okładka: C&T.